Τὸ Βυζαντινὸ κάστρο τῆς Ζίχνας

 

«Ὁ Ζίχνε -ὁ βασιλιὰς τῶν Σερρῶν- ἒχτισε τὸ κάστρο στὰ ἀρχαῖα χρόνια καὶ τοῦ ἒδωσε τὸ ὂνομά του. […] Τὸ φρούριο βρίσκεται στὰ νότια καὶ περιβάλλεται ἀπὸ φυσικὴ τάφρο, ποὺ μοιάζει νὰ εἶναι σκαμμένη πάνω στὸ βράχο. Εἶναι χτισμένο στὸ πρανὲς χαμηλοῦ λόφου κι ἒχει ὡραία τοιχοποιία. Πρόκειται γιὰ πέτρινο οἰκοδόμημα, μόνο ποὺ εἶναι ἐρειπωμένο γι΄αὐτὸ δὲν ἒχει ντισντάτη (φρούραρχο), οὒτε φρουρά. Τὸ προάστιο ἒχει χτιστεῖ πάνω σ΄ἓνα κάθετο, κατακόκκινο βράχο, ποὺ κάνει πιὸ κοπιαστικὴ καὶ ἐπικίνδυνη τὴν ἀνάβασή του. Ἀλλὰ ἒχει ὑπέροχη θέα.

Τὰ διακόσια πέτρινα σπίτια, σκεπασμένα ὃλα μὲ κεραμίδια, χωρίζονται σὲ δύο μαχαλᾶδες. Πρόκειται γιὰ μικρὰ σπιτάκια, χτισμένα κατὰ βαθμίδες, μὲ πολὺ μικρὲς αὐλές. […] Οἱ δρόμοι εἶναι ἀνηφορικοὶ καὶ τόσο στενοί, ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ τοὺς περάσῃ ἂμαξα. […] Ὃλοι καλοπερνοῦν σ΄αὐτὴν τὴν πόλη διότι ἡ πεδιάδα της εἶναι τεράστια καὶ εὒφορη, ἐνῶ καὶ πάνω στὰ βουνὰ ἀκόμη καλλιεργοῦνται ἀμπέλια. […] Στὴν περιοχὴ παράγουν ποτήρια καὶ κεσέδες, ποὺ εἶναι περίφημα, διότι οἱ κατασκευαστὲς καταφέρνουν καὶ πετυχαίνουν τὸ χρῶμα τῆς πορσελάνης ποὺ βγαίνει στὸ Ἐλμενί. Θεωροῦνται ἐφάμιλλες μὲ τὶς κινέζικες πορσελάνες καὶ στέλνονται πεσκέσια σὲ ὃλα τὰ βιλαέτια. […] Οἱ κάτοικοι εἶναι περίεργοι τύποι ἀλλὰ κοινωνικοὶ καὶ φιλόφρονες. Ὁ Θεὸς ἂς τοὺς εὐλογεῖ καὶ ἂς τοὺς σώζει!»

Μὲ τὰ λόγια αὐτὰ περιέγραψε ὁ Τοῦρκος περιηγητὴς Ἐβλιᾶ Τσελεμπὶ τὸν ὀχυρὸ οἰκισμὸ τῆς Ζίχνας στὸ πέρασμά του ἀπὸ ἐκεῖ, τὸ 1665 μ.Χ.

Βορειοδυτικὰ τῆς σημερινῆς κωμόπολης Ζίχνας βρίσκονται τὰ ἐρείπια τοῦ βυζαντινοῦ ὁμώνυμου κάστρου. Τὶς τύχες αὐτοῦ τοῦ κάστρου προσπάθησε νὰ ἀνιχνεύσῃ μὲ βάση τὶς πηγὲς καὶ τὰ ἀρχαιολογικὰ δεδομένα ὁ Ν. Κ. Μουτσόπουλος στὴν μελέτη του «Τὸ βυζαντινὸ κάστρο τῆς Ζίχνας, Συμβολὴ στὴ μελέτη ἑνὸς βυζαντινοῦ ὀχυροῦ οἰκισμοῦ στὴν περιοχὴ τοῦ Στρυμῶνα».  Οἱ πληροφορίες γιὰ τὸν βυζαντινὸ αὐτὸν οἰκισμὸ εἶναι ἀνύπαρκτες μέχρι τὸν 12^ο αἰῶνα. Ἀπὸ τὶς ἀρχὲς ὃμως τοῦ 13^ου αἰῶνα φαίνεται ὃτι ἡ Ζίχνα μπαίνει προοδευτικὰ στὸ ἱστορικὸ σκηνικό, καθῶς βρίσκεται στὸ δρόμο τόσο τῶν Φράγκων ὃσο καὶ τῶν ἡγεμόνων τῆς αὐτοκρατορίας τῆς Νίκαιας πρὸς τὴ Θεσσαλονίκη. 

 

Ἡ πρώτη ἐπιβεβαιωμένη ἀναφορὰ στὶς γραπτὲς πηγὲς γιὰ τὴ Ζίχνα χρονολογεῖται στὸν 12^ο αἰῶνα. Ὁ Ἂραβας γεωγράφος Idrisi, ποὺ ἐπισκέφτηκε τὴν περιοχή, περιγράφει τὴν Ζίχνα σὰν μία πόλη εὒφορη καὶ εὐτυχισμένη, μὲ ἀμπέλια, καρποφόρα δέντρα, καλλιεργήσιμες πεδιάδες καὶ ὀργώματα. 

Στὶς ἀπογραφὲς ποὺ ἒγιναν στὰ χρόνια τοῦ Μεχμέτ Β’ ( 1464/65 καὶ 1478/79 μ.Χ.) ἀναφέρεται ὃτι στὴ Ζίχνα ὑπῆρχαν 393 χριστιανικὰ σπίτια, 32 μουσουλμανικὰ καὶ συνολικὸ πληθυσμὸ 2.668 κατοίκους. Οἱ μαχαλᾶδες της ἦταν 14. Ἐπίσης ὑπῆρχαν οἱ ἐξῆς ἐκκλησίες: Ἃϊ Δημήτρης (Ayo Dimitri), Ἁγία Μαρίνα ( Ayo Marina), Ἃϊ Γιώργης (Ayo Korki), Ἃγιος Κωνσταντῖνος (Ayo Qostantin), Ἃγία Τριάδα (Ayo Tre), (;) Lasqo (τοῦ Λυζικοῦ) καὶ ὁ μητροπολιτικὸς ναὸς τῶν Ἀρχαγγέλων ἢ Ταξιαρχῶν ποὺ ἐξακολουθοῦσε νὰ ὑπάρχῃ καὶ τὸν 16^ο αἰῶνα καὶ μάλλον ἀνῆκε στὴ μονὴ τοῦ Ταξιάρχη Μιχαῆλ (ἢ Ἀσωμάτου) τῆς Ζελιάχοβας (σημερ. Νέα Ζίχνη). Ὁ μεγάλος ἀριθμὸς τῶν ἐνοριῶν μαρτυρεῖ ὃτι στὰ χρόνια αὐτὰ τὰ σπίτια τῆς Ζίχνας θὰ ἀπλώνονταν πέρα ἀπὸ τὰ ὃρια τοῦ κάστρου, μάλλον πρὸς τὰ ΒΑ, ὃπου τὸ ἒδαφος εἶναι πιὸ ὁμαλό καὶ ἡ παρουσία λιθοσωρῶν σήμερα ἐπιβεβαιώνει μιὰ τέτοια ὑπόθεση. Ἂλλωστε ὃπως χαρακτηριστικὰ ἀναφέρει ὁ Ἐβλιὰ Τσελεμπί, «τὸ φρούριο βρίσκεται στὸ νότιο κάτω μέρος τῆς πόλεως». Ἀλλὰ καὶ στὰ τελευταῖα χρόνια τῆς τουρκοκρατίας, ἡ ἀνέγερση ἑνὸς ναοῦ, τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Προδρόμου, δείχνει ὃτι στὴ Ζίχνα ὑπῆρχε ἀκόμη μία δραστήρια ὀρθόδοξη ἑλληνικὴ κοινότητα.

Ἡ μετέπειτα δραματικὴ μείωση τοῦ πληθυσμοῦ βρίσκει τὴν ἐξήγησὴ της στὸ χρονικὸ τοῦ Παπασυνοδινοῦ ἀπὸ τὸν ὁποῖο μαθαίνουμε ὃτι τὸ 1641 μ.Χ. μία φοβερὴ ἐπιδημία πανώλης ἐξολόθρευσε μεγάλο μέρος τοῦ πληθυσμοῦ τῆς περιοχῆς καὶ, ὃπως χαρακτηριστικὰ ἀναφέρει, «τὸ θανατικὸν δὲν ἂφηκεν οὒτε κάστρη οὒτε χῶραις ἂβλαβαις οὒτε ὀσπίτι» ( Γ. Καφταντζῆς, «Ἡ Σερραϊκὴ χρονογραφία τοῦ Παπασυνοδινοῦ, Σέρρες 1989, σελ. 92).

Τὸ κάστρο ὑπέστη πολλὲς ἀλλοιώσεις. Πολλὰ τμήματά του, ἰδίως στὴν ἀνατολικὴ πλευρὰ ἒχουν καταρρεύσει λόγω τῆς συνεχοῦς διάβρωσης τοῦ ἐδάφους. Ἀπὸ τοὺς κατοίκους τῆς Νέας Ζίχνης μαρτυρεῖται ὃτι συχνὰ χρησιμοποιοῦσαν ἒτοιμο οἰκοδομικὸ ὑλικὸ ἀπὸ τὸ κάστρο τῆς Ζίχνας γιὰ νὰ χτίσουν τὰ σπίτια τους. Ἀπὸ τὸν νεότερο οἰκισμὸ τῆς Ζίχνας, ποὺ ἐγκαταλείφθηκε ὀριστικὰ τὸ 1960, σώζονται λίγα ἐρειπωμένα σπίτια καθῶς καὶ ἡ ἀνακατασκευασμένη ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Προδρόμου.

 Ἡ χρονολόγηση κατασκευῆς τοῦ κάστρου στηρίζεται σὲ ὑποθέσεις. Οἱ γραπτὲς πηγὲς δὲν βοηθοῦν. Στὸ ΒΔ τμῆμα τοῦ κάστρου ὑπάρχει καὶ ἡ μοναδικὴ πλήρως σωζόμενη πύλη. Πολλοὶ Ζιχνιῶτες θυμοῦνται ὃτι στὸ ὑπέρθυρο ὑπῆρχε ἐνεπίγραφη πλάκα μὲ ἑλληνικὰ γράμματα, τὴν ὁποία ἒκλεψαν οἱ Βούλγαροι κατὰ τὴν περίοδο τοῦ Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πιθανὸν σὲ αὐτὴν νὰ ἀναφερόταν τὸ ἓτος ἲδρυσης τοῦ κάστρου. Μόνο ὁ ἐντοπισμὸς στὴ Βουλγαρία τῆς ἐπιγραφῆς εἶναι πιθανὸ νὰ δώσῃ ἀσφαλὴ ἀπάντηση.

Τὸ κάστρο τῆς Ζίχνας, παρέμενε ἀπόρθητο ἀπὸ τοὺς Τούρκους οἱ ὁποῖοι, ὃπως λένε οἱ ντόπιοι, «σαράντα μέρες καὶ σαράντα νύχτες» τὸ πολιορκοῦσαν. Σύμφωνα μὲ τὴν ἲδια παράδοση οἱ Τοῦρκοι κατὀρθωσαν νὰ πάρουν τὴ Ζίχνα διακόπτοντας τὴν παροχὴ νεροῦ. Τὸν τρόπο ὑπέδειξε ἡ Μπάμπω, μιὰ κακιὰ γριὰ ποὺ ζοῦσε στὴν περιοχὴ καὶ ἡ ὁποία τοὺς συμβούλεψε νὰ ἀφήσουν γιὰ πολλὲς μέρες διψασμένο ἓνα μουλάρι καὶ στὴ συνέχεια νὰ τὸ ἀφήσουν ἐλεύθερο. Ἒτσι καὶ ἒγινε. Τὸ μουλάρι ὑπέδειξε τὸ σημεῖο ἀπ΄ὃπου περνοῦσε ὁ ἀγωγὸς ὓδρευσης σκάβοντας μὲ τὸ πόδι του. Τότε ἡ Ζίχνα «ἒπεσε» ἀπὸ δίψα. Σύμφωνα μὲ τὰ ἐπίσημα ἱστορικὰ στοιχεῖα αὐτὸ συνέβη τὸ 1375 μ.Χ. κατὰ τὴν ἐκστρατεία ποὺ ἒκανε ὁ Ἐβρενὸς μπέης μετὰ τὴν ἐντολὴ τοῦ σουλτάνου Μουρᾶτ Α’.

 

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΖΙΧΝΑΣ ΚΑΤΑΡΡΕΕΙ
Του Τάκη Χατζόπουλου ,σκηνοθέτη.   ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΤΩΝ ΣΕΡΡΩΝ, 18-03-2010

Η αρχαία πόλη της Ζίχνας, αι «Ίχναι πόλις της Μακεδονίας», του Βυζαντίου, των οθωμανικών χρόνων, ένα μνημείο του πολιτισμού μας καταρρέει. Δίχως φροντίδα, αφημένη στη φθορά, την παραδίδουμε - αμνήμονες, ανιστόρητοι - στη λήθη του χρόνου.

Κτισμένη σε έναν περίβλεπτο χώρο που αγναντεύει την πεδιάδα του Στρυμώνα , με μεγάλο ιστορικό και περιβαλλοντικό ενδιαφέρον, θα μπορούσε να είναι πόλος έλξης επιστημόνων και επισκεπτών. Θα μπορούσε ο αρχαιολογικός χώρος να συμβάλει στη δημιουργία συνθηκών ήπιας ανάπτυξης της ευρύτερης περιοχής.

Στις 11 Οκτωβρίου 2004, ο τότε βουλευτής κ. Μάρκος Μπόλαρης, απηύθυνε ερώτηση προς τον τότε Πρωθυπουργό και υπουργό Πολιτισμού κ.Κωνσταντίνο Καραμανλή με θέμα την «Ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου της Ζίχνης.  Αναστήλωση, στερέωση, αποκατάσταση του βυζαντινού κάστρου και των βυζαντινών εκκλησιών. Σωστικές και συστηματικές ανασκαφές στον αρχαιολογικώ χώρο».

Στη ερώτησή του μεταξύ άλλων ανέφερε: «… Επειδή για τον αρχαιολογικό χώρο της Ζίχνης δεν χρειάζονται δαπάνες απαλλοτριώσεων και όλος ο λόφος της εγκαταληφθείσης πόλεως προσφέρεται άμεσα για εργασίες αναστύλωσης, στερέωσης και αποκατάστασης του βυζαντινού κάστρου, των ναών και οικημάτων, και βέβαια σε συστηματικές σωστικές ανασκαφές. Επειδή ο σπουδαίος αυτός αρχαιολογικός χώρος έχει άμεση ανάγκη παρέμβασης από την Αρχαιολογική Υπηρεσία για τη διάσωση τμημάτων που κινδυνεύουν από κατάρρευση και ανεπανόρθωτες βλάβες, ΕΡΩΤΑΤΑΙ ο κ. Πρωθυπουργός και Υπουργός Πολιτισμού:

1) Σε ποιες ενέργειες προτίθεται να προβεί για την ανάδειξη του σημαντικού αρχαιολογικού χώρου της Ζίχνης.

α) με αναστύλωση, στερέωση και αποκατάσταση του βυζαντινού κάστρου, των ναών και οικημάτων και

β) με σωστικές και συστηματικές ανασκαφές.

2) Εάν προτίθεται να εντάξει την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου Ζίχνης σε συγκεκριμένο πρόγραμμα και ποιο;».

Του απάντησε, στις 4 Νοεμβρίου 2004, ο τότε υφυπουργός Πολιτισμού κ. Πέτρος Τατούλης: « Το Υπουργείο Πολιτισμού έχει ήδη προβεί στην τοπογράφηση του αρχαιολογικού χώρου του βυζαντινού κάστρου και των εντός αυτού μνημείων και από το επόμενο έτος (2005) θα προβεί στην εκπόνηση – σύνταξη μελέτης στερέωσης και συντήρησης του ανατολικού τμήματος της βυζαντινής οχύρωσης. Οι εργασίες καθαρισμού και ευπρεπισμού του χώρου γενικότερα θα συμπεριληφθούν στο Επιχειρησιακό Σχέδιο 2005. Αναφορικά με την διενέργεια ανασκαφών, αυτές θα γίνουν λίγο μετά τη διενέργεια των ως άνω εργασιών εφόσον επί του παρόντος η προτεραιότητα δίνεται στη συντήρηση και διάσωση των ορατών μνημείων του εν λόγω αρχαιολογικού χώρου της Ζίχνης Σερρών».

Αναστύλωση, στερέωση, αποκατάσταση, ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων. Λέξεις γεμάτες υποσχέσεις, που υποδηλώνουν σεβασμό στην Ιστορία .

Για την περίπτωση, όμως, του αρχαιολογικού χώρου της Ζίχνας, όσες φορές ακουστήκαν ήταν κενές περιεχομένου. Εξαγγελίες, λόγια και ύστερα απραξία και λήθη.

Τα ευρωπαϊκά κοινοτικά προγράμματα διαδέχθηκαν το ένα το άλλο αλλά η αρχαία Ζίχνα δεν εντάχθηκε σε κανένα από αυτά.

Η τελευταία σοβαρή εργασία που αφορούσε την Ζίχνα είναι η μελέτη του καθηγητή Α.Π.Θ. κ. Ν.Κ.Μουτσόπουλου με τον τίτλο «Το βυζαντινό κάστρο της Ζίχνας» η οποία εκπονήθηκε το 1982.

Βιβλιογραφία 

Σοφία Κοτζάμπαση, «Μία ἂγνωστη σημείωση γιὰ τὸ κάστρο τῆς Ζίχνας», Μακεδονικὰ Σύμμικτα, ΕΜΣ  media.ems.gr

ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΤΩΝ ΣΕΡΡΩΝ  e-simerini.com

Περισσότερες πληροφορίεςγιὰ τὸ κάστρο καὶ τὴν περιοχή,  «Ὁδοιπορικὸ στὸ βυζαντινὸ κάστρο τῆς Ζίχνας», Κωνσταντῖνος Δ. Κετάνης, Ἀρχαιολόγος.  independent.academia.edu

Φωτογραφίες

Yiorgos Koutkos, panoramio.com   ,   panoramio.com

protostrator, Θέματα Μεσαιωνικῆς Ἱστορίας  protostrator.blogspot.gr

 http://anihneftes.blogspot.com/2012/06/blog-post_26.html