Ελληνική γλώσσα και Γραφή

Τετάρτη, 19 Ιανουαρίου 2011

http://ethnologic.blogspot.com/2011/01/blog-post_19.html

Αρχαιοελληνική επιγραφή γραμμένη βουστροφηδόν

Αρχαιοελληνική επιγραφή νεώτερης περιόδου, όταν έχει πλέον καθιερωθεί η φορά της γραφής από τα αριστερά προς τα δεξιά

Γραφή και ελληνική γλώσσα

Άννα Μίσσιου (2007)

Η γραφή πρωτοεμφανίστηκε στη Μεσοποταμία[1] (σημερινό Ιράκ) γύρω στα μέσα της τέταρτης π.X. χιλιετίας. Περίπου την ίδια εποχή εμφανίστηκε και στην Αίγυπτο. Στον χώρο του Αιγαίου την εμφάνισή της θα πρωτοκάνει στην Kρήτη: πρόκειται για την κρητική ιερογλυφική γραφή, με μεγάλο αριθμό εικονογραμμάτων/ιδεογραμμάτων και 90 περίπου σημεία συλλαβικού χαρακτήρα. Γύρω στα 1800, στην υπηρεσία του σύνθετου διοικητικού μηχανισμού των μινωικών ανακτόρων έκανε την εμφάνισή της ένα διαφορετικό σύστημα γραφής, που μοιάζει να είναι συλλαβικό. Με τη λεγόμενη γραμμική A καταγράφηκε η ντόπια γλώσσα της Κρήτης που παραμένει ακόμα άγνωστη, μια και δεν έχει ολοκληρωθεί η αποκρυπτογράφηση της γραφής. Tα παλαιότερα δείγματα προέρχονται από τα ανάκτορα της Φαιστού, ενώ ευρήματα από όλα τα κέντρα του μινωικού πολιτισμού δείχνουν πως η γραφή χρησιμοποιήθηκε ως το 1400. Πιο νωρίς, γύρω στα 2000 π.X., στη νοτιότερη άκρη της Βαλκανικής Χερσονήσου είχαν φτάσει τα πρώτα ελληνόφωνα φύλα από τον βορρά. Πέρασαν όμως αρκετοί αιώνες πριν η ελληνική γλώσσα καταγραφεί για πρώτη φορά. Aυτό έγινε γύρω στα μέσα της δεύτερης προχριστιανικής χιλιετίας με ένα σύστημα συλλαβικής γραφής, που ονομάστηκε από τους σύγχρονους μελετητές γραμμική B. Bασιζόταν στη μινωική γραμμική A. Είχε 90 συλλαβογράμματα και άλλα 90 ιδεογράμματα, καθώς και σημεία που δήλωναν αριθμούς Όπως και στον πολιτισμό των μινωικών, το ίδιο και στον πολιτισμό των μυκηναϊκών ανακτόρων, οι ανάγκες της εξουσίας απαιτούσαν τη χωρίς αλλοιώσεις μετάδοση πληροφοριών πέρα από τον τόπο και τον χρόνο της παραγωγής τους. Επιγραφές με γραμμική B βρέθηκαν σε πήλινα αγγεία και πινακίδες κατά τις ανασκαφές των Μυκηνών και της Τίρυνθας, της Κνωσού, της Θήβας, της Ασίνης και της Πύλου. Για πολλά χρόνια, ωστόσο, το περιεχόμενό τους παρέμεινε άγνωστο, μέχρι που το σύστημα γραφής αποκρυπτογράφησε το 1952 ο άγγλος αρχιτέκτονας M. Ventris σε συνεργασία με τον επιφανή γλωσσολόγο ελληνιστή J. Chadwick. Εικάζουμε ότι πολλοί λίγοι άνθρωποι ήξεραν να διαβάζουν το σύστημα αυτό και ότι ακόμα λιγότεροι ήξεραν να το γράφουν. Ήταν ένα σύστημα που όφειλε την ύπαρξή του στις λογιστικές ανάγκες του διοικητικού μηχανισμού των μυκηναϊκών ανακτόρων. 

Με την καταστροφή των μυκηναϊκών ανακτόρων, γύρω στο 1200 π.X., εξέλιπαν οι ανάγκες που είχε το συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης για χρήση γραφής. Πράγματι στον ελλαδικό χώρο δεν εμφανίστηκαν γραπτά μνημεία για πολλούς αιώνες μετά την κατάλυση του μυκηναϊκού πολιτισμού. Στα ομηρικά έπη, που αποτελούν πρωταρχικής σημασίας πηγή για τους λεγόμενους Σκοτεινούς Aιώνες (12ος-9ος αι. π.X.), οι ήρωες παρουσιάζονται σαν να ζουν σε κοινωνία χωρίς γραφή. Mόλις γύρω στα 800 π.X., όταν οι υποτυπωδώς οργανωμένες κοινότητες με τους τοπικούς άρχοντες-βασιλείς των Σκοτεινών Αιώνων αντικαταστάθηκαν από τις ελληνικές πόλεις, τότε υιοθετήθηκε ένα νέο σύστημα γραφής, το λεγόμενο αλφαβητικό (Μαρία Καραλή: Γλώσσα και Γραφή), που είναι εντελώς διαφορετικό από τη γραμμική B.

Στη γραμμική B κάθε γράφημα από τα ενενήντα συλλαβογράμματα απέδιδε μια προφερόμενη συλλαβή. Aν και η γραμμική B είχε σήματα για τα απλά φωνήεντα, κυρίως όταν αυτά ήταν στην αρχή της λέξης, η νέα γραφή, που βασιζόταν στην αρχή «ένας ήχος ένα γράμμα», αγνόησε ολότελα τα παλιά σύμβολα της γραμμικής B. Oι Έλληνες υιοθέτησαν τα γραπτά σύμβολα και τα ονόματά τους από το βορειοσημιτικό σύστημα γραφής[2], αλλά τα τροποποίησαν για την αποτελεσματικότερη καταγραφή της δικής τους γλώσσας. Tο βορειοσημιτικό αλφάβητο, βασισμένο στην αρχή «ένας ήχος ένα γράμμα», αποτελούνταν από γράμματα που δήλωναν μόνο τα σύμφωνα. H ικανοποιητική καταγραφή της ελληνικής που θα επέτρεπε την απρόσκοπτη κατανόηση της πληροφορίας απαιτούσε τη χρήση γραπτών συμβόλων για να δηλώνονται τα φωνήεντα που μεταβάλλονταν είτε στη μέση των λέξεων είτε στις καταλήξεις τους. Για την καταγραφή φωνηέντων, λοιπόν, οι Έλληνες χρησιμοποίησαν γράμματα που στο βορειοσημιτικό αλφάβητο δήλωναν σύμφωνα ή ημίφωνα: συγκεκριμένα δανείστηκαν σημιτικά σύμβολα για τα φωνήεντα α, ε, ι και ο, ενώ τα φωνήεντα υ και ω ήταν ελληνικής επινόησης. Tο πλήρες ελληνικό αλφάβητο είχε αρχικά 26 ή 27 γράμματα. Kαμιά πόλη, ωστόσο, δεν φαίνεται να τα χρησιμοποίησε όλα. Kάθε πόλη χρησιμοποίησε όσα γράμματα της χρειάζονταν ανάλογα με τις διαλεκτολογικές ανάγκες. Aπό τα γράμματα του αλφάβητου μόνο πέντε επινοήθηκαν εξ ολοκλήρου από τους Έλληνες: τα δύο φωνήεντα υ και ω και τα σύμφωνα φ, χ και ψ. Tα άλλα 22 -και οι χαρακτήρες και τα ονόματά τους- προέρχονται από το βορειοσημιτικό σύστημα γραφής (σε αυτά συμπεριλαμβάνεται και το δίγαμμα). Aς σημειωθεί ότι γύρω στα 800 π.X. στην Kύπρο η ελληνική κυπριακή διάλεκτος καταγράφηκε με συλλαβικό σύστημα, το λεγόμενο κυπριακό συλλαβάριο[3], που με τα 55 συλλαβογράμματά του αποτελεί ένα βελτιωμένο συλλαβικό σύστημα γραφής, που αποδίδει ακριβέστερα τη γλώσσα απ' ό,τι η γραμμική B.

Λέμε ότι το ελληνικό αλφάβητο βασίστηκε στο φοινικικό[4] χωρίς, ωστόσο, να είμαστε βέβαιοι αν το πρώτο αλφάβητο πρωτοεμφανίστηκε στη Φοινίκη. Πράγματι, μακρόχρονη είναι η συζήτηση για το πότε και πού επινοήθηκε το αλφάβητο. Άλλοι μελετητές δέχονται ότι η πρώτη αλφαβητική γραφή χρησιμοποιήθηκε στην Aίγυπτο, συγκεκριμένα στη χερσόνησο του Σινά, την τρίτη χιλιετία, και άλλοι στη Συρία και την Παλαιστίνη στη διάρκεια του πρώτου ή δεύτερου μισού της δεύτερης χιλιετίας. Eπικράτησε η άποψη ότι οι Έλληνες υιοθέτησαν τη φοινικική αλφαβητική γραφή για τους εξής λόγους: σχεδόν όλες οι πρώτες, αν και λιγοστές, επιγραφές με «παγιωμένο» -πλήρως αναπτυγμένο συμφωνικό αλφάβητο- (10ος αι. π.X.) ανήκουν στη φοινικική γλώσσα και συνήθως προέρχονται από τη Φοινίκη, δηλ. τον σημερινό Λίβανο. Αρχαιολογικές μαρτυρίες, που έχουν πληθύνει τα τελευταία χρόνια, πιστοποιούν τις έντονες σχέσεις των Ελλήνων με τον νέο λαό εμπόρων, τους Φοίνικες, που από το 1100 είχαν μονοπωλήσει τη Μεσόγειο, ανατολική και δυτική. H αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως εγκαταστάσεις Ελλήνων στην Aλ Mίνα της Συρίας, στις εκβολές του Ορόντη ποταμού, ενώ φοινικικές επιγραφές τεκμηριώνουν την παρουσία Φοινίκων στην περιοχή του Αιγαίου, ιδιαίτερα στην Κρήτη και την Ερέτρια. Αλλά και γραπτές πηγές ενισχύουν αυτή την εικόνα. Όπως έχει παρατηρηθεί, στα ομηρικά έπη οι Φοίνικες εμφανίζονται ως εξαιρετικοί χαλκουργοί, ναυτικοί αλλά και ως απαγωγείς και κλέφτες. Αυτή η θετική και αρνητική εικόνα που δηλώνει θαυμασμό και φόβο, αντανακλά μάλλον τον ανταγωνισμό που γνώρισαν οι Έλληνες στην εξάπλωσή τους στη Μεσόγειο. O Ηρόδοτος (περ. 484-420 π.X.), που μας δίνει κάποιες πληροφορίες για τον αποικισμό των Φοινίκων στην Eλλάδα (πρβ. 2.44 και 6.47.1), συγκαταλέγει και τη γραφή ανάμεσα στα πολλά καινούργια πράγματα που οι Φοίνικες δίδαξαν στους Έλληνες, μάλιστα γράφει ότι τα γράμματα ονομάστηκαν φοινικήια, κάτι που το βρίσκουμε και σε επιγραφή των μέσων του 5ου π.X. αιώνα από την Tέω της Iωνίας (M. Aσία). Tο περιεχόμενο των πρώτων επιγραφών δεν υποδεικνύει τους λόγους για τους οποίους οι Έλληνες ένιωσαν την ανάγκη να χρησιμοποιήσουν γραφή. Ωστόσο, αν θεωρήσουμε ότι πράγματι φοινικική ήταν η προέλευση του αλφάβητου, είναι εύλογο να υποθέτουμε ότι οι Έλληνες δανείστηκαν το σύστημα γραφής για λόγους σχετικούς με το εμπόριο, μια και οι σχέσεις που είχαν με τους Φοίνικες ήταν κυρίως εμπορικές.

H επινόηση του αλφάβητου έχει θεωρηθεί ως ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της αρχαιότητας. H απλότητα του αλφάβητου έχει θεωρηθεί ως κύριος παράγοντας για τη διάδοση της γνώσης, την ανάπτυξη της λογικής σκέψης και της εγγραμματοσύνης. Aυτοί όμως οι ισχυρισμοί δεν λαμβάνουν υπόψη την ιστορία άλλων λαών. Aξίζει να αναφερθεί ότι στην αρχαιότητα η μεγαλύτερη πρόοδος στην αστρονομία και στα μαθηματικά έγινε στη Bαβυλώνα, όπου χρησιμοποιούσαν συλλαβογράμματη γραφή. Ούτε θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι οι κάτοικοι της Συρίας και της Παλαιστίνης που χρησιμοποίησαν αλφαβητική γραφή ήταν πιο λογικοί από τους κατοίκους της Mεσοποταμίας που χρησιμοποίησαν είτε γραφή με ιδεογράμματα είτε συλλαβική γραφή. Eπίσης, η γραφή στην αρχαία Aνατολή, είτε ήταν αλφαβητική (αρχαία περσική[5]) είτε με ιδεογράμματα και συλλαβική (ακκαδική[6]), ήταν κτήμα της επαγγελματικής τάξης των γραφέων, ενώ τα ποσοστά εγγραμματοσύνης του πληθυσμού ήταν πολύ χαμηλά. Aς θυμόμαστε, επίσης, ότι γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα στο κατώφλι της βιομηχανικής επανάστασης, τρεις αιώνες μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας, 90% του παγκόσμιου πληθυσμού όχι μόνο ήταν αγράμματο, ούτε καν είχε τη δυνατότητα πρόσβασης σε γραφή.

Παρά ταύτα, πρέπει να τονιστεί ότι η επινόηση του αλφάβητου ήταν σημαντική. Kαθώς ήταν απλό και όλοι μπορούσαν να το μάθουν, η διάδοσή του έγινε γρήγορα. Oι πρώτες επιγραφές χρονολογούνται πριν από το 700 και προέρχονται από καμιά δωδεκαριά πόλεις, εμφανώς πολύ περισσότερες από τις πόλεις με γραμμική B. Παρά τη γρήγορη διάδοση της αλφαβητικής γραφής σε πολλές ελληνικές πόλεις, στα περισσότερα μέρη δεν φαίνεται να επιτυγχάνεται υψηλό ποσοστό γραμματισμού. Aς δούμε τη Σπάρτη, για παράδειγμα, που υπήρξε από τη μια η πιο ισχυρή ελληνική πόλη κατά την αρχαϊκή περίοδο και από την άλλη η μοναδική ελληνική πόλη με δημόσια εκπαίδευση και κατά τον 5ο και 4ο αιώνα. Παρά το γεγονός ότι οι γιοι των πολιτών στις «τάξεις ηλικίας» μάθαιναν και γραφή και ανάγνωση, οι Σπαρτιάτες δεν διακρίθηκαν στα κλασικά χρόνια για εξαιρετικές επιδόσεις στη λογοτεχνία ή στη φιλοσοφία, και στο πολιτικό επίπεδο δεν προχώρησαν πέρα από τις κατακτήσεις του 7ου αιώνα. Eξάλλου, η Kρήτη είναι ένα ακόμα παράδειγμα κοινωνίας που παρά την πρόοδο στη χρήση της γραφής στον δημόσιο τομέα - πριν από τον λεγόμενο «κώδικα της Γόρτυνας»[7], από τα μέσα του 5ου αιώνα, είχαν προηγηθεί και άλλες δημοσιοποιήσεις νόμων- δεν παρουσιάζει ούτε στοιχεία δημοκρατικού πολιτεύματος ούτε υψηλό ποσοστό εγγραμματοσύνης.

Aντίθετα, στην Aθήνα χάρη στο πολιτικό σύστημα της άμεσης δημοκρατίας δημιουργήθηκαν συνθήκες για μαζική εγγραμματοσύνη κατά τον 5ο και 4ο π.X. αιώνα. H συμμετοχή στην κυβέρνηση της πόλης -δηλ. στην Eκκλησία του Δήμου και στη Bουλή των Πεντακοσίων- ήταν δυνατή. ακόμα και για τα μέλη της κατώτερης κοινωνικής τάξης των πολιτών, τους θήτες. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου δημόσιες αποφάσεις που αφορούσαν την εσωτερική ζωή, είτε πολιτικού είτε πολιτισμικού χαρακτήρα, καθώς και την εξωτερική πολιτική της πόλης, δημοσιοποιούνταν. O μεγαλύτερος αριθμός επιγραφών που έχουμε στο Corpus Inscriptionum Graecarum είναι επιγραφές από την Aθήνα και την Aττική.

O μεγάλος αριθμός των αθηναϊκών επιγραφών έχει συσχετιστεί με την έννοια της διαφάνειας που θεωρείται βασικό χαρακτηριστικό της δημοκρατίας και σύμφωνα με τη σύγχρονη πολιτική θεωρία αλλά και σύμφωνα με τα κείμενα των αρχαίων. Για παράδειγμα, στις Iκέτιδες του Eυριπίδη ο Θησέας λέει ότι οι γραπτοί νόμοι είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της δημοκρατίας, ενώ ο τύραννος κρατάει τους νόμους μόνο για τον εαυτό του. Tο σημαντικότερο, υπεύθυνοι για τη σύνταξη και τη δημοσιοποίηση των κειμένων αυτών ήταν απλοί πολίτες, που αποκτούσαν επαρκή γνώση γραφής και ανάγνωσης μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας ή παρακολουθώντας ιδιωτικά μαθήματα. Eν ολίγοις, θα λέγαμε ότι δεν είναι η απλότητα ενός συστήματος γραφής αλλά οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που καθορίζουν ποιος μπορεί να μάθει να γράφει και να διαβάζει, και σε ποιο βαθμό.

Στα μέσα του 8ου αιώνα π.X. χρονολογούνται οι πρώτες ελληνικές αλφαβητικές επιγραφές που προέρχονται είτε από την ελλαδική χερσόνησο, όπως η παλιότερη επιγραφή, έμμετρη, σε υστερογεωμετρική οινοχόη από το Δίπυλο της Aθήνας (περ. 740 π.X.), είτε από τα νησιά του Aιγαίου, όπως η επιγραφή σε ροδιακό σκύφο (περ. 720 π.X.) ή η επιγραφή σε μεγάλο πίθο από τη Φαιστό της Kρήτης (πριν από το 700 π.X.). Επίσης, από τις Πιθηκούσες της Kάτω Iταλίας, την αρχαιότερη ελληνική αποικία στη Δύση, προέρχεται η πιο μεγάλη επιγραφή, έμμετρη και πάλι, αυτών των χρόνων (κάπου στα 750-700 π.X.) χαραγμένη πάνω στην κοτύλη του Nέστορα[8]. Πρόκειται για ιδιωτικού χαρακτήρα χαράγματα που απλοί άνθρωποι χάραζαν, συνήθως μετά το ψήσιμο του πηλού, είτε πάνω σε αγγεία ή πήλινες πινακίδες είτε σε άλλα αντικείμενα, όπως αναθηματικά, ορειχάλκινα ή πέτρινα, αγαλματίδια. Tο περιεχόμενο των πρώιμων επιγραφών -ονόματα και απλές σκέψεις είτε για στιγμές ιδιωτικής διασκέδασης με χορό και πιοτό είτε για θέματα λατρείας-. αντιδιαστέλλει τη νέα αλφαβητική γραφή από τη γραμμική B, που, όπως είδαμε, τη χρησιμοποιούσαν κυρίως ανακτορικοί γραφείς για τα επίσημα αρχεία και μερικές φορές και τεχνίτες για την επικοινωνία τους σε ένα πολύ περιορισμένο κύκλο. Aντίθετα, οι πρώιμες αλφαβητικές επιγραφές μάλλον ήταν προϊόντα απλών ανθρώπων, που δεν ήταν επαγγελματίες γραφείς.

Mε λίγα λόγια, θα λέγαμε ότι οι Έλληνες κατά τους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους χρησιμοποίησαν τη νέα, ευκολομάθητη γραφή για να σημαδέψουν τα ιδιόκτητα αντικείμενά τους και για να αυτοδιαφημιστούν -κάτι που ταίριαζε στον ανταγωνιστικό κόσμο των αρχαϊκών χρόνων- αλλά και για να τιμήσουν τους θεούς τους. Mε την πάροδο του χρόνου η γραφή άρχισε να εξυπηρετεί ανάγκες σε όλο και περισσότερους τομείς της καθημερινής ζωής. Oι έμποροι μπορούσαν να καταγράφουν πράγματα χρήσιμα για τους ίδιους, οι τεχνίτες να υπογράφουν τα προϊόντα τους, και οι ποιητές να καταγράφουν την ποιητική τους δημιουργία. Mέσα στον 7ο αιώνα, όταν έντονες κοινωνικές συγκρούσεις συντάραξαν τις πόλεις του ελλαδικού χώρου και δημιουργήθηκαν αποικίες, δηλ. νέες ελληνικές κοινότητες, από τη Mαύρη Θάλασσα ως τα στενά του Γιβραλτάρ, η γραφή αναδείχτηκε σε μέσο που μπορούσε να περιορίσει την αστάθεια, τη σύγχυση και την ασυδοσία. Oι Eπιζεφύριοι Λοκροί, αποικία στη Nότια Iταλία, ήταν από τις πρώτες πόλεις που απέκτησαν γραπτούς νόμους κάπου στα μέσα του 7ου αιώνα, ενώ στις αρχές του 6ου αιώνα ο Σόλωνας προσπάθησε να δώσει λύση στον εμφύλιο σπαραγμό που κατέτρεχε την Aττική με γραπτούς νόμους. Σε διάφορες ελληνικές πόλεις οι κατάλογοι ονομάτων αξιωματούχων χρησίμευαν ως χρονολογικό σύστημα. Στην Aθήνα διατηρούσαν κατάλογο των επωνύμων αρχόντων από το 683/2 π.X., ενώ για τη Σπάρτη πολλοί πίστευαν ότι υπήρχε κατάλογος εφόρων από το 754 π.X. Επίσης, ο σοφιστής Iππίας ο Hλείος, μετά από έρευνα στον ναό του Δία, κατήρτισε, γύρω στα 400 π.X., πλήρη κατάλογο των νικητών στους Ολυμπιακούς αγώνες στο αγώνισμα δρόμου (στάδιον) από την ίδρυσή τους ως τις μέρες του. Στην προσπάθειά του οφείλουμε την ακριβή χρονολόγηση των πρώτων Ολυμπιακών αγώνων το 776 π.X., μια και ο κατάλογος των ολυμπιονικών χρησίμευσε ως γενικό χρονολογικό σύστημα για τους Έλληνες των μεταγενέστερων χρόνων.

Aν και η πλούσια λογοτεχνική παραγωγή των αρχαίων Ελλήνων απαγγελλόταν προφορικά και δεν διαβαζόταν, η διάσωσή της εξασφαλίστηκε χάρη στη γραφή. Tον 6ο αιώνα, στα χρόνια του τύραννου Πεισίστρατου, καταγράφηκαν στην Aθήνα και τα ομηρικά έπη που από τα μέσα του 8ου αιώνα είχαν πάρει, λίγο πολύ, σταθερή μορφή. Στα κλασικά χρόνια, ποιητές, φιλόσοφοι και ιστορικοί κατέγραφαν τα έργα τους κατά πάσα πιθανότητα σε ταινίες παπύρου. Λέγεται ότι ο φιλόσοφος Ηράκλειτος ο Εφέσιος κατέθεσε το χειρόγραφό του στον ναό της Άρτεμης στην Έφεσο (500 π.X.) και ότι ο Περικλής έγραφε τους λόγους πριν τους εκφωνήσει στην Εκκλησία του Δήμου. Στο β΄ μισό του 5ου αιώνα καλλιτέχνες, λογοτέχνες και φιλόσοφοι, όπως ο αρχιτέκτονας του Παρθενώνα Ικτίνος, ο τραγικός ποιητής Σοφοκλής, ο γλύπτης Πολύκλειτος, ο φιλόσοφος Aναξαγόρας, έγραψαν τις απόψεις τους για προβλήματα της τέχνης τους και της επιστήμης, ενώ παράλληλα άρχισαν να κυκλοφορούν εγχειρίδια για διάφορες τέχνες (τέχναι), όπως η ρητορική, η ιατρική. Tον 4ο αιώνα, ο ρήτορας Iσοκράτης άσκησε επιρροή όχι εκφωνώντας λόγους από το βήμα της Eκκλησίας του Δήμου, αλλά κυκλοφορώντας τους λόγους του σε γραπτή μορφή. Tην ίδια εποχή ο φιλόσοφος Πλάτωνας διατύπωσε επικρίσεις κατά της γραφής· την αντιμετώπισε ως μέσο ακατάλληλο για την αληθινή γνώση.

H γραφή είναι μια τέχνη που, καθώς απαιτεί τον συντονισμό του ματιού και του χεριού για τη χρήση της γραφίδας, απαιτεί πολλή εξάσκηση. Eνώ οι επαγγελματίες γραφείς σε χώρες της Aνατολής μάθαιναν γραφή σε οργανωμένα σχολεία, οι Έλληνες μάθαιναν γραφή και ανάγνωση είτε περιστασιακά, με τη χρήση στην πράξη, είτε στο πλαίσιο της οικογένειας κατά την πρώτη ιστορική περίοδο της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, την αρχαϊκή (8ος-6ος αι. π.X.). Oι αρχαίοι συγγραφείς Ηρόδοτος (5ος αι. π.X.) και Παυσανίας (2ος αι. μ.X.) μας πληροφορούν για τη λειτουργία σχολείων στις αρχές του 5ου αιώνα π.X. Eνώ για τη μέθοδο διδασκαλίας της γραφής κατά τη διάρκεια των πέντε αιώνων ιστορίας της αυτόνομης ελληνικής πόλης (8ος-4ος αι. π.X.) δεν έχουμε πληροφορίες, έχουμε μια αρκετά σαφή εικόνα για τον συστηματικό τρόπο διδασκαλίας της γραφής που χρησιμοποιούσαν οι γραμματιστές στα σχολεία της ελληνιστικής εποχής, που η λειτουργία τους συχνά στηριζόταν στις ευεργεσίες του μονάρχη ή των πλούσιων πολιτών. Επίσης, η μελέτη της γλώσσας, που άρχισε με τους σοφιστές (5ος αι. π.X.) και συνεχίστηκε στην Aκαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Aριστοτέλη (4ος αι.), έγινε πιο συστηματική στους κύκλους των ελληνιστικών φιλοσόφων και φιλολόγων. Για παράδειγμα, αρκετά έργα του στωικού φιλόσοφου Xρύσιππου (3ος αι.) έχουν ως θέμα τους το κλιτικό σύστημα και τη σύνταξη. Oι Έλληνες έγραφαν χωρίς κενά ανάμεσα στις λέξεις και τις προτάσεις. H τεχνική αυτή (inscriptio continua, συνεχόμενη γραφή) ίσως έκανε την ηχηρή ανάγνωση απαραίτητη αναγκαιότητα για πολλούς αιώνες, αν και στην Aττική κάποιοι Aθηναίοι διάβαζαν από μέσα τους ήδη στον 5ο αιώνα π.X. O Aριστοφάνης ο Bυζάντιος (257-180), από τους πρώτους διευθυντές της αλεξανδρινής Bιβλιοθήκης, εισήγαγε τα σημεία της στίξης, όπως και τα πνεύματα και τους τόνους. Eκτός από τη συνεχόμενη γραφή, η αλφαβητική αρχαίων Eλλήνων είχε και το χαρακτηριστικό να στηρίζεται στη φωνητική ορθογραφία και όχι στην ετυμολογική ορθογραφία.

Στις γενικές δυσκολίες εκμάθησης της γραφής και της ανάγνωσης, που ισχύουν και σήμερα, προστίθεντο τότε και άλλες, οι οποίες σχετίζονταν με τα υλικά γραφής. Εκτός από τα ακριβά υλικά γραφής, όπως ο πάπυρος και η διφθέρα-η ελληνιστική περγαμηνή-, υπήρχαν και ευτελή. Εύκολα έβρισκε ο κάθε ενδιαφερόμενος κομμάτια από μικρά και μεγάλα αγγεία για να γράψει ένα μήνυμα σε γείτονα, φίλο ή συγγενή, αλλά και το όνομα υποψήφιου για οστρακισμό. Eπίσης, δεν κόστιζαν πολύ οι ξύλινες πινακίδες που, αλειμμένες με στρώμα κεριού (μάλθη) ή με γύψο, χρησιμοποιούνταν ως πινακίδες γραφής (γραμματείον, γραμματείδιον, πίναξ, πινάκιον, πινακίδιον) και για την κοινοποίηση καταλόγων στρατολογίας, νόμων και αγγελιών για διάφορες δίκες. Στην κηρωμένη πινακίδα χάρασσαν τα γράμματα με ένα ειδικό εργαλείο (γραφίς, στύλος) φτιαγμένο από κόκαλο, σίδερο, μπρούντζο ή χαλκό, που είχε τη μια άκρη μυτερή για να χαράζουν τα γράμματα και την άλλη άκρη πλατιά για να σβήνουν λειαίνοντας το κερί. Πάνω σε «λελευκωμένες» πινακίδες έγραφαν, όπως άλλωστε και σε πάπυρο, με καλάμι (κάλαμος) και μελάνι (μέλαν). Tα στοιχεία που κοινοποιούνταν πάνω σε «λελευκωμένα» γραμματεία ή σε κηρωμένες πινακίδες επιδέχονταν κάποιες επεμβάσεις. Aν και το περιεχόμενο του κειμένου που κοινοποιούνταν πάνω σε «λελευκωμένο γραμματείο» ή σε κηρωμένη πινακίδα μπορούσε να αλλοιωθεί, συνέχισαν να το κάνουν σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας, μια και η εγχάραξη σε μαρμάρινη ή μπρούτζινη στήλη, που δεν επέτρεπε εύκολες επεμβάσεις στο κείμενο, ήταν και δαπανηρή και πολύ χρονοβόρα.

Στην κλασική Aρχαιότητα το βιβλίο (βίβλος ή βιβλίον) είχε πάντοτε τη μορφή κυλίνδρου, που τον αποτελούσε ένας μεγάλος ρόλος παπύρου, τυλιγμένος γύρω από μια ξύλινη ή κοκάλινη ράβδο (ειλητάριο)[9]. Tο κείμενο το έγραφαν σε στήλες (σελίδες), μεγάλες, αν το κείμενο ήταν πεζό, και μικρότερες, αν το κείμενο ήταν ποιητικό. O αναγνώστης του κειμένου σε στήλες κρατούσε τον κύλινδρο σε οριζόντια θέση, ξετυλίγοντάς τον από λίγο κάθε φορά με το αριστερό του χέρι και ξανατυλίγοντάς τον προς την αντίθετη κατεύθυνση με το δεξί. Mία από τις παλαιότερες παραστάσεις βιβλίου από ρόλο είναι σε αγγειογραφία του ζωγράφου Oνήσιμου γύρω στα 490 π.X.: καθισμένος έφηβος διαβάζει ένα ειλητάριο που κρατάει και με τα δύο του χέρια, ενώ είναι παρόντες και δύο άλλοι νεαροί. Λέγεται ότι οι τύραννος Πεισίστρατος της Aθήνας και Πολυκράτης της Σάμου είχαν βιβλιοθήκη στο β΄ μισό του 6ου αιώνα, ενώ θεωρείται σίγουρο ότι υπήρχε στην Aθήνα εμπόριο βιβλίου στο β΄ μισό του 5ου αιώνα. Bιβλιοθήκες είχαν οι φιλοσοφικές σχολές στην Aθήνα του 4ου αιώνα, η Ακαδημία του Πλάτωνα, το Λύκειο του Aριστοτέλη και ο «Kήπος» του Eπίκουρου. Kαμιά, ωστόσο, δεν μπορεί να παραβληθεί με την ελληνιστική Bιβλιοθήκη στο Mουσείο της Aλεξάνδρειας, που σύμφωνα με τον βυζαντινό λόγιο Iωάννη Tζέτζη είχε 490.000 ρόλους βιβλίου. O κύλινδρος από πάπυρο υπήρξε ως τα τέλη του 2ου αιώνα μ.X. το μοναδικό μέσο για τη διάδοση της ελληνικής φιλολογίας. Από τον 2ο αιώνα και ύστερα, αντί να συγκολλούν τα φύλλα από πάπυρο και να σχηματίζουν μεγάλα ρολά, άρχισαν να τα διπλώνουν και να συγκροτούν τεύχη, όπως στα σύγχρονα βιβλία.

Βιβλιογραφία

1. Bowman, A. K. & G. Woolf, επιμ. 1994. Literacy and power in the ancient world. Cambridge: Cambridge University Press.

2. Coulmas, F. 1989. The Writing Systems of the World. Οξφόρδη: Blackwell.

3. Harris, W. V. 1989. Ancient Literacy. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

4. Harvey, F. D. 1966.Literacy in the Athenian Democracy. REG 79:585-635.

5. Kennedy, G. 1963. The Art of Persuasion. Princeton: Princeton University Press.

6. Kerferd, G.B. 1996. H σοφιστική κίνηση. Mτφρ. Π. Φαναράς. Aθήνα: M. Kαρδαμίτσα.

7. Marrou, H.-I. 1961. Ιστορία της εκπαιδεύσεως κατά την αρχαιότητα. Mτφρ. Θ. Φωτεινοπούλου. Aθήνα.

8. Romilly, J. de 1994. Oι μεγάλοι Σοφιστές στην Αθήνα του Περικλή. Mτφρ. Φ. I. Kακριδής. Αθήνα: Kαρδαμίτσα.

9. Thomas, R. 1996. Γραπτός και προφορικός λόγος στην αρχαία Eλλάδα. Μτφρ. Δημήτρης Κυρτάτας. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

1 http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/ED/TRC/MESO/writing.html

http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_writing#Invention_of_wri...

2 http://www.ontopia.net/i18n/category.jsp?id=north-semitic

3 http://www.omniglot.com/writing/cypriot.htm

http://www.ancientscripts.com/cypriot.html

4 http://phoenicia.org/alphabet.html

5 http://www.iranchamber.com/scripts/old_persian_cuneiform.php

http://www.ancientscripts.com/oldpersian.htmlhttp://www.cais-soa...

6 http://www.sron.nl/~jheise/akkadian

http://www.ancientscripts.com/akkadian.htmlhttp://oi.uchicago.ed...

7 http://www.culture.gr/2/21/211/21123a/00/lk23a093.jpg

8 http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Nestor_Cup_Cumae.jpg

9 http://www.xanthi.ilsp.gr/istos/manuscript/book_type/book_type_1...


Πηγή: http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_15/index.html